పద్యాలను వ్రాయడానికి ఉపయోగించే విధానాన్ని ఛందస్సు అంటారు.
పాదాది నియమములు గలిగిన పద్య లక్షణములను తెలుపునది ఛందస్సు అనబడును.
తెలుగు ఛందస్సు, సంస్కృత ఛందస్సు పై ఆధారపడి అభివృద్ధి చెందినది.
సంస్కృత ఛందస్సులోని వృత్తాలతో బాటు జాతులు, ఉపజాతులు తెలుగులోని ప్రత్యేకతలు.
ఛందస్సులో రెండే అక్షరాలు.
గురువు, లఘువు.
గురువుని U తోటి,
లఘువుని | తోటి సూచిస్తారు.
గురు, లఘు నిర్ణయం ఒక అక్షరాన్ని పలికే సమయంపై ఆధారపడి ఉంటుంది.
ఉదాహరణకు "అమల, అమ్మ, ఆవల, అండ" ఇందులో మొదటి పదము "అమల": అ మ ల మూడు అక్షరాలు ఒక్కొక్కటి ఒక లిప్త కాలము మాత్రమే తీసుకుంటున్నాయి. రెండవ పదము "అమ్మ" ఇందులో మొదటి అక్షరము అమ్ రెండు లిప్తల కాలము, ఆ తరువాతి మ ఒక లిప్త అక్షరము కాలము తీసుకుంటున్నది. అలాగే మూడవ పదము "ఆవల" ఆ = రెండు లిప్తలు, వ, లలు ఒక లిప్త కాలములు తీసుకుంటున్నాయి. ఇలా ఒక లిప్త కాలము తీసుకొను వాటిని లఘువు అని, రెండు లిప్తల కాలము తీసుకొను వాటిని గురువు అని అంటారు.
కొన్ని నియమాలు:
1. దీర్ఘాలున్న అక్షరాలన్నీ గురువులు. ఉదాహరణకు ఆట = U I
2. "ఐ" "ఔ" అచ్చులతో కూడుకున్న అక్షరాలు గురువులు. (ఉదా: ఔనులో "ఔ" గురువు, "సైనికుడు"లో "సై" గురువు)
3. సున్నా, విసర్గలు ఉన్న అక్షరాలు అన్నీ గురువులే (ఉదా: సందడిలో సం గురువు, అంత:పురములో త: అనునది గురువు )
4. సంయుక్తాక్షరం (లేదా ద్విత్వాక్షరం) ముందున్న అక్షరం గురువవుతుంది. (ఉదా: అమ్మలో అ గురువు, భర్తలో భ గురువు). ఇది సాధారణంగా ఒకే పదంలోని అక్షరాలకే వర్తిస్తుంది.
అక్షరాల గుంపును గణము అని అంటారు.
ఇవి నాలుగు రకాలు
ఏకాక్షర గణం
ఒకే అక్షరం గణంగా ఏర్పడుతుంది.
అది గురువు లేదా లఘువు కావచ్చు.U, U, Uఉదా: శ్రీ, శై,
రెండక్షరాల గణాలు: రెండు అక్షరాలు కలిసి గణంగా ఏర్పడును. ఇవి నాలుగు రకాలు.
1. లలము
2. లగము ( వ గణం )
3. గలము ( హ గణం )
4.గగము.
లల II ఉదా: రమ, క్రమ, సమ, ధన, ... లల గణములు
లగ లేదా వ IU ఉదా: రమా
గల లేదా హ UI ఉదా: అన్న, అమ్మ, కృష్ణ
గగ UU ఉదా: రంగం, సంతాన్
మూడు గణాలు ఇవి మూడక్షరాల కలయికలతో ఏర్పడేవి.
య మా తా రా జ భా న స ల గం
యగణం కావాలంటే పై వాక్యంలో యతో మొదలుపెట్టి వరుసగా మూడక్షరాల గురు లఘువులను గుర్తిస్తే యగణం అవుతుంది.
యతో మొదలుపెట్టి మూడక్షరాలు: య మా తా - లఘువు,, గురువు, గురువు IUU అలాగే రాతో మొదలుపెట్టి మూడక్షరాలు (రా జ భా - UIU) రగణం అవుతుంది.
అన్ని గణాలు:
ఆది గురువు భ గణము UII
మధ్య గురువు జ గణము IUI
అంత్య గురువు స గణము IIU
సర్వ లఘువులు న గణము III
ఆది లఘువు య గణము IUU
మధ్య లఘువు ర గణము UIU
అంత్య లఘువు త గణము UUI
సర్వ గురువులు మ గణము UUU
ఇవి మూడక్షరముల గణములు
ఉపగణాలు సవరించు ఉప గణములు అనగా పైవాటి సమ్మేళనంలో ఏర్పడేవి.
ఇవి మూడు రకములు
1. సూర్య గణములు.
ఇవి రెండు.
న = న = III
హ = గల = UI
ఇంద్ర గణములు.
ఇవి ఆరు.
నగ = IIIU
సల = IIUI
నల = IIII
భ = UII
ర = UIU
త = UUI
చంద్ర గణములు. ఇవి పద్నాలుగు.
భల = UIII
భగరు = UIIU
తల = UUII
తగ = UUIU
మలఘ = UUUI
నలల = IIIII
నగగ = IIIUU
నవ = IIIIU
సహ = IIUUI
సవ = IIUIU
సగగ = IIUUU
నహ = IIIUI
రగురు = UIUU
నల = IIII
అన్ని గణాలు:
ఆది గురువు భ గణము UII
మధ్య గురువు జ గణము IUI
అంత్య గురువు స గణము IIU
సర్వ లఘువులు న గణము III
ఆది లఘువు య గణము IUU
మధ్య లఘువు ర గణము UIU
అంత్య లఘువు త గణము UUI
సర్వ గురువులు మ గణము UUU
ఇవి మూడక్షరముల గణములు
ఉపగణాలు సవరించు
ఉప గణములు అనగా పైవాటి సమ్మేళనంలో ఏర్పడేవి. ఇవి మూడు రకములు
సూర్య గణములు. ఇవి రెండు.
న = న = III
హ = గల = UI
ఇంద్ర గణములు. ఇవి ఆరు.
నగ = IIIU
సల = IIUI
నల = IIII
భ = UII
ర = UIU
త = UUI
ఉత్పల మాల లక్షణములు
పాదాలు: నాలుగు
ప్రతి పాదంలోనూ అక్షరాల సంఖ్య: 20
ప్రతిపాదంలోని గణాలు: భ, ర, న, భ, భ, ర, వ
యతి స్థానం : ప్రతిపాదంలోనూ 10 వ అక్షరము
ప్రాస నియమం: పాటించవలెను, ప్రాస యతి చెల్లదు.
ఉత్పల భరి10
1:10
మత్తేభము స భ ర న మ య వ
లక్షణములు
మత్తేభము వృత్తమునందు గణములు
స భ ర న మ య వ
I I U U I I U I U I I I U U U I U U I U
సి రి కిం జె ప్ప డు శం ఖ చ క్ర యు గ ముం జే దో యి సం ధిం ప డే
పాదాలు: నాలుగు
ప్రతి పాదంలోనూ అక్షరాల సంఖ్య = 20
ప్రతిపాదంలోని గణాలు: స, భ, ర, న, మ, య, వ
యతి : ప్రతిపాదంలోనూ 14 వ అక్షరము
ప్రాస: పాటించ వలెను, ప్రాస యతి చెల్లదు
గుర్తుండడం కోసం మసభ 14
చంపకమాల
లక్షణములు
పాదాలు: 4
ప్రతి పాదంలోనూ అక్షరముల సంఖ్య = 21
ప్రతిపాదంలోని గణాలు: న, జ, భ, జ, జ, జ, ర
యతి : ప్రతిపాదంలోనూ 11 వ అక్షరము
ప్రాస: పాటించ వలెను, ప్రాస యతి చెల్లదు
గుర్తుండడం కోసం చంపన లెవెన్
చంపకమాల నజభజజజర
1 అక్షరానికి 11 అక్షరానికి యతిమైత్రి
శార్దూలం
పాదాలు: నాలుగు
ప్రతి పాదంలోనూ అక్షరముల సంఖ్య = 19
ప్రతిపాదంలోని గణాలు: మ, స, జ, స, త, త, గ
యతి : ప్రతిపాదంలోనూ 13 వ అక్షరము
ప్రాస: పాటించ వలెను, ప్రాస యతి చెల్లదు.
గుర్తుండడం కోసం
శ్యామ స 13
please follow www.siddenky.blogspot.com
